Osoba, która nie jest w stanie samodzielnie zaspokajać podstawowych potrzeb, może być umieszczona w domu pomocy społecznej. Pobyt ten jest odpłatny. Zwykle jego koszt wynosi ok. 3200 zł miesięcznie. Część opłaty, tj. maksymalnie 70 %, zasila emerytura, renta, którą pobiera pensjonariusz. Pozostała kwota nie podlega umorzeniu. Organ podejmie czynności, które zmierzają do wyegzekwowania nieuiszczonej opłaty od najbliższej rodziny osoby, która przebywa/przebywała w dps.
Obowiązani do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są w kolejności: mieszkaniec domu, a w przypadku osób małoletnich, przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka, małżonek, zstępni przed wstępnymi, gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Przy czym małżonek, zstępni, wstępni oraz gmina nie mają obowiązku wnoszenia opłat, jeżeli mieszkaniec domu ponosi pełną odpłatność. Zwykle jednak ma to miejsce niezwykle rzadko, z uwagi na fakt, że świadczenie, które pobiera pensjonariusz, stanowi jedynie ok. 30 – 40 % opłaty. Ustawa wymienia nadto katalog osób, które nie są zobowiązane do ponoszenia opłaty, są to jednak sytuacje wyjątkowe. Osobę zobowiązaną do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej zwalnia się całkowicie z tej opłaty na jej wniosek pod warunkiem, że przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu rodzica władzy rodzicielskiej nad tą osobą i oświadczy, że władza rodzicielska nie została przywrócona.
Najbliższa rodzina jest zobowiązana do uiszczenia pozostałej opłaty jedynie wówczas gdy osiąga odpowiednie kryterium dochodowe. Osoba samotnie gospodarująca będzie zobligowana do wniesienia opłaty, jeżeli jej dochód jest wyższy niż 300% kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej, jednak kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 300% tego kryterium, zaś osoba w rodzinie, jeżeli posiadany dochód na osobę jest wyższy niż 300% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, z tym że kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 300% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. Kryterium to nie jest stałe, waha się z w granicach od 500 do 650 zł. Zatem jeżeli kryterium dochodowe wynosi np. 600 zł, to 300 % stanowi kwota 1800 zł. Jeżeli w rodzinie dochód żony wynosi 3000 zł, męża 3000 zł, małoletnie dziecko nie osiąga dochodu, to łącznie dochód rodziny stanowi kwota 6000 zł. Dzieli się ją przez ilość osób w rodzinie, tj. 3, wówczas dochód na jedną osobę wynosi 2000 zł. Zatem zobowiązany członek rodziny uiści jedynie kwotę nadwyżki, tj. 600 zł (6000 zł – 5400 zł). Organ w toku postępowania bada jaki dochód osiąga osoba zobowiązana do uiszczenia opłaty. Jeżeli pozostaje ona w związku małżeńskim i posiada małoletnie dzieci, jej dochód nie ogranicza się jedynie do otrzymywanego wynagrodzenia za pracę. Organ będzie bowiem analizował dochód, jaki osiąga cała rodzina, według w/w zasad.
W sytuacji gdy dana osoba przekroczyła kryterium dochodowe, ale uważa, że pomimo tego, nie powinna wnosić opłaty, może złożyć wniosek o zwolnienie z jej uiszczenia. Ustawa wymienia katalog otwarty przesłanek, które uprawniają do wystąpienia z takim wnioskiem. Przepis art. 64 ustawy o pomocy społecznej stanowi: osoby wnoszące opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej można zwolnić, na ich wniosek, częściowo lub całkowicie z tej opłaty, w szczególności jeżeli: wnoszą opłatę za pobyt innych członków rodziny w domu pomocy społecznej, ośrodku wsparcia lub innej placówce, występują uzasadnione okoliczności, zwłaszcza długotrwała choroba, bezrobocie, niepełnosprawność, śmierć członka rodziny, straty materialne powstałe w wyniku klęski żywiołowej lub innych zdarzeń losowych, małżonkowie, zstępni, wstępni utrzymują się z jednego świadczenia lub wynagrodzenia, osoba obowiązana do wnoszenia opłaty jest w ciąży lub samotnie wychowuje dziecko. Organ rozpatrując wniosek kieruje się tzw. uznaniem administracyjnym. Wydane rozstrzygnięcie podlega zaskarżeniu w drodze odwołania. Wniosek o zwolnienie może złożyć jedynie osoba, która jest zobligowana do uiszczenia opłaty, tj. osiągnęła odpowiednie kryterium dochodowe.
Niezależnie od wniosku o zwolnienie z opłaty, osoba zainteresowana ma możliwość wniesienia odwołania od decyzji, która nakłada na nią obowiązek uiszczenia opłaty we wskazanej kwocie. Wówczas należy zweryfikować czy organ, który wydał decyzję, przeprowadził procedurę zgodnie z treścią kodeksu postępowania administracyjnego oraz ustawą o pomocy społecznej. Organ wyższego stopnia (samorządowe kolegium odwoławcze) przeanalizuje czy decyzją została wydana zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Od decyzji wydanej przez organ drugiej instancji, osobie zainteresowanej przysługuje skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Środki zaskarżenia nie podlegają opłacie. Na końcu decyzji, które zostały doręczone stronie, znajdują się stosowne pouczenia, informujące o terminie wniesienia środka zaskarżenia. Odwołanie wnosi się w terminie 14 dni, natomiast skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego w terminie 30 dni. W/w terminy biegną od dnia, w którym doręczono decyzję stronie.