Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia.
Organem, który może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jest wyłącznie sąd. W sytuacji gdy prokurator przychyla się do stanowiska podejrzanego, może zamiast aktu oskarżenia, powielić wniosek. Warunkowe umorzenie postępowania nie jest skazaniem w rozumieniu kodeksu karnego. Osoba, wobec której zastosowano tę instytucję, uzyska zaświadczenie z Krajowego Rejestru Karnego o niekaralności. Warunkowego umorzenia postępowania nie należy jednak mylić z uniewinnieniem. Sąd bowiem stwierdza, że sprawca dopuścił się przestępstwa, jednak z uwagi na to, że wina i społeczna szkodliwość czynu nie były znaczne, postanawia wyznaczyć oskarżonemu okres próby.
Kolejną przesłanką zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego jest niekaralność sprawcy za przestępstwo umyślne. Przestępstwo umyślne może być popełnione z zamiarem bezpośrednim, bądź ewentualnym. W sytuacji gdy sprawca był karany, należy zweryfikować kiedy i za co. Uprzednia karalność nie zawsze będzie przeszkodą do zastosowania wobec sprawcy instytucji warunkowego umorzenia postępowania. Może się bowiem okazać, że uprzednie skazanie uległo zatarciu. Gdy sprawcy wymierzono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, należy rozważyć czy owe skazanie nie uległo zatarciu z mocy prawa. Jeżeli okres próby wynosi np. 3 lata, to skazanie ulegnie zatarciu po upływie 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. Z chwilą zatarcia skazania uważa się je za niebyłe, zaś wpis o skazaniu usuwa się z rejestru skazanych. Jeżeli jednak wobec skazanego orzeczono grzywnę lub środek karny, zatarcie skazania nie może nastąpić przed ich wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem ich wykonania. Nie zawsze zatem uprzednia karalność przekreśla możliwość zastosowania wobec sprawcy instytucji warunkowego umorzenia postępowania. W sytuacji gdy nastąpiło zatarcie skazania, bądź gdy sprawca był karany za przestępstwo nieumyślne, jest to możliwe.
Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania może być złożony zarówno na etapie postępowania przygotowawczego jak i sądowego. W przedmiocie wniosku orzeka wyłącznie sąd, natomiast prokurator może się do niego przychylić, kierując do sądu zamiast aktu oskarżenia, w/w wniosek.
Warunkowe umorzenie postępowania należy odróżnić od umorzenia postępowania. Umorzenie postępowania może nastąpić zarówno na etapie postępowania przygotowawczego jak i sądowego, decyzję w tym zakresie może podjąć zarówno prokurator jak i sąd. Przesłanki do umorzenia postępowania karnego są inne od tych, które zostały wskazane powyżej. Każdorazowa analiza konkretnej sprawy, pozwoli na sporządzenie wniosku odpowiedniej treści.